કચ્છમાં ભવિષ્યનું જોખમ? ભૂકંપને કારણે જમીન સતત ધસી રહી હોવાનો રિપોર્ટ

ગાંધીધામ ટુડે, ન્યૂઝ : ગુજરાતના કચ્છ પ્રદેશમાં જમીન સતત ધસી રહી છે અને આ પાછળ ભૂકંપ અને ટેકટોનિક પ્રવૃત્તિઓ જેવા કુદરતી પરિબળો જવાબદાર છે, તેમ એક નવા અને વ્યાપક વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસમાં સામે આવ્યું છે. ભારતમાં જમીન ધસવા (ગ્રાઉન્ડ સબસિડન્સ) પર થયેલા આ રિસર્ચ પેપરમાં કચ્છમાં જમીન ધસવાના દરો અને કારણો અન્ય શહેરી વિસ્તારોથી નોંધપાત્ર રીતે અલગ હોવાનું દર્શાવાયું છે.

આ અભ્યાસમાં ઇન્ટરફેરોમેટ્રિક સિન્થેટિક એપરચર રડાર (InSAR) જેવી અદ્યતન સેટેલાઇટ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. સામાન્ય રીતે, ભારતના મોટાભાગના શહેરી વિસ્તારોમાં ભૂગર્ભજળના વધુ પડતા નિષ્કર્ષણ જેવી માનવસર્જિત પ્રવૃત્તિઓ જમીન ધસવા માટે જવાબદાર હોય છે. પરંતુ કચ્છમાં આ માટેના કારણો ભૂસ્તરીય (geological) છે.

કચ્છમાં જમીન ધસવાના દરો અને મુખ્ય કારણો

‘InSAR નો ઉપયોગ કરીને ભારતમાં ભૂગર્ભ ભૂસ્ખલનનું નિરીક્ષણ: વર્તમાન સ્થિતિ અને ભવિષ્યની સંભાવનાઓની સમીક્ષા’ શીર્ષકવાળા આ સંશોધન પત્રને અલિમ્પિકા ગોગોઈ, ગિરીશ કોઠિયારી અને અતુલ કુમાર પાટીદાર દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યો છે. આ અભ્યાસમાં વર્ષ 2003 થી 2020 સુધીના સમયગાળા દરમિયાન કચ્છમાં જમીન ધસવાના દરો પર વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે.

• 2016 થી 2020: આ સમયગાળા દરમિયાન કચ્છના 75% વિસ્તારમાં 4.5 થી 7.5 મિમી/વર્ષ જેટલી વિકૃતિ જોવા મળી હતી. કેટલાક વિસ્તારોમાં તો આ દર 22 મિમી/વર્ષ જેટલો ઊંચો પણ નોંધાયો હતો.
• 2014 થી 2018: આ સમયગાળામાં કચ્છમાં સરેરાશ 4.3 મિમી/વર્ષનો જમીન ધસવાનો દર જોવા મળ્યો હતો. કચ્છ બેસિનમાં ખાત્રોડ હિલ ફોલ્ટ (KHF) સાથે 2.5 મિમી/વર્ષનો સબસિડન્સ દર નોંધાયો.
• 2003 થી 2005: 2001ના વિનાશક ભૂકંપ પછી પૂર્વીય કચ્છમાં આશરે ±2 મિમી/વર્ષનો દર જોવા મળ્યો હતો.

આ અભ્યાસ સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે કચ્છમાં જમીન ધસવા પાછળનું મુખ્ય કારણ નિયો-ટેકટોનિક પ્રવૃત્તિઓ અને ભૂકંપની અસરો છે. 2001ના ભુજ ભૂકંપ અને ત્યારપછીના આફ્ટરશોક્સ, તેમજ પ્રદેશની આંતર-બેસિન સ્ટ્રેસ અને સ્ટ્રાઇક-સ્લિપ ટેકટોનિક્સ જમીનની સપાટીમાં થતા આ ફેરફારો માટે પ્રાથમિક રીતે જવાબદાર છે.

અન્ય શહેરોની સ્થિતિ: માનવસર્જિત કારણો વધુ જવાબદાર

જ્યાં કચ્છમાં ભૂસ્તરીય કારણો પ્રભાવી છે, ત્યાં ભારતના અન્ય શહેરોમાં જમીન ધસવાનું મુખ્ય કારણ માનવસર્જિત પ્રવૃત્તિઓ, ખાસ કરીને ભૂગર્ભજળનું વધુ પડતું નિષ્કર્ષણ, છે.

• અમદાવાદ: 25 મિમી/વર્ષ
• કોલકાતા: 5 થી 16 મિમી/વર્ષ
• દિલ્હી NCR: -2 થી 16 મિમી/વર્ષ
• લુધિયાણા: 24.7 મિમી/વર્ષ
• બેંગલુરુ: ±20 મિમી/વર્ષ

આ અભ્યાસમાં એ પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે હિમાલયના કેટલાક પ્રદેશો જેમ કે જોશીમઠ (-63.2 મિમી/વર્ષ) અને ઉત્તરીય બ્રહ્મપુત્રા (25-75 મિમી/વર્ષ) માં પણ કચ્છની જેમ જ ભૂકંપ અને નિયો-ટેકટોનિક પ્રવૃત્તિઓ જમીન ધસવા માટે જવાબદાર છે.

આ સંશોધન પત્ર ભારતમાં જમીન ધસવાના અભ્યાસોની વર્તમાન સ્થિતિની સમીક્ષા કરે છે અને ભવિષ્યમાં આવા સંશોધનો માટે નવી દિશા પ્રદાન કરે છે. આ અભ્યાસ દર્શાવે છે કે ભલે કચ્છમાં માનવસર્જિત કારણો સીધા જવાબદાર ન હોય, પરંતુ કુદરતી પરિબળોને કારણે થતા જમીનના પરિવર્તનોને સમજવા અને તેના પર દેખરેખ રાખવી અત્યંત આવશ્યક છે. આ ભવિષ્યમાં સંભવિત જોખમોને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.