ગાંધીધામ ટુડે, ન્યૂઝ : ભારતમાં વધતી જતી મેદસ્વીતા અને બિનચેપી રોગો (Non-Communicable Diseases – NCDs)ના બોજને ઘટાડવા માટે કેન્દ્રીય સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે એક ક્રાંતિકારી અને કડક નિર્ણય લીધો છે. હવે સિગારેટના પેકેટ પર જે રીતે સ્વાસ્થ્ય ચેતવણી છાપવામાં આવે છે, તે જ રીતે દેશના લોકપ્રિય નાસ્તા જેવા કે સમોસા, જલેબી, વડાપાવ, પકોડા, ભજિયા, લાડુ અને અન્ય મીઠાઈઓ પર પણ સ્પષ્ટપણે ચેતવણી દર્શાવવી ફરજિયાત બનશે. આ પગલું ભારતના જાહેર આરોગ્ય ઇતિહાસમાં એક મોટો વળાંક સાબિત થઈ શકે છે, જે નાગરિકોને તેમના આહારની પસંદગીઓ વિશે વધુ જાગૃત કરશે.
વધતી મેદસ્વીતાનો ખતરો
વર્તમાન સમયમાં, ભારતમાં મેદસ્વીતાનો વ્યાપ ચિંતાજનક રીતે વધી રહ્યો છે. શહેરી વિસ્તારોમાં તો સ્થિતિ વધુ ગંભીર છે. બાળકોથી લઈને યુવાનો અને વૃદ્ધો પણ સ્થૂળતાનો ભોગ બની રહ્યા છે. મેદસ્વીતા ડાયાબિટીસ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર, હૃદય રોગ, અમુક પ્રકારના કેન્સર અને સ્ટ્રોક જેવા ગંભીર રોગોનું મૂળ કારણ છે. અનિયમિત જીવનશૈલી, શારીરિક પ્રવૃત્તિનો અભાવ અને ખાસ કરીને અતિશય પ્રક્રિયા કરેલા (processed) ખોરાક, વધુ ખાંડ, ચરબી અને મીઠાવાળા જંક ફૂડનું સેવન આ સમસ્યાને વેગ આપી રહ્યું છે. નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે (NFHS-5) ના આંકડા પણ આ ભયાવહ ચિત્ર રજૂ કરે છે, જેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે ભારતમાં પુખ્ત વયના લોકોમાં મેદસ્વીતાનું પ્રમાણ સતત વધી રહ્યું છે.
ચેતવણી પાછળનો તર્ક
કેન્દ્રીય સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે આ નિર્ણય લેવા પાછળનો મુખ્ય તર્ક એ છે કે સામાન્ય લોકો તેમના દ્વારા ખાવામાં આવતા ખોરાકમાં કેટલી માત્રામાં ચરબી (ફેટ) અને ખાંડ (સુગર) છુપાયેલી છે, તેનાથી અજાણ હોય છે. સમોસા, જલેબી જેવા નાસ્તા સ્વાદિષ્ટ લાગતા હોવા છતાં, તેમાં કેલરી, સંતૃપ્ત ચરબી (saturated fat) અને શુદ્ધ ખાંડનું પ્રમાણ ખૂબ ઊંચું હોય છે, જે નિયમિત સેવનથી સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક સાબિત થાય છે. સિગારેટ પર જેમ ‘ધૂમ્રપાન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે’ એવી ચેતવણી ફરજિયાત છે, તે જ રીતે આ જંક ફૂડ પર પણ એવી જ સ્પષ્ટ, દૃશ્યમાન ચેતવણી લગાવવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો છે.
મંત્રાલયના સૂત્રો પાસેથી મળતી માહિતી મુજબ, આ ચેતવણીઓમાં “આ નાસ્તામાં છુપાયેલા ફેટ અને સુગર પણ લઈ રહ્યા છો” અથવા “વધુ પડતા ફેટ અને સુગરનું સેવન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે” જેવા વાક્યોનો સમાવેશ થઈ શકે છે. આનો ઉદ્દેશ્ય ગ્રાહકોને માહિતી આપવાનો અને તેમને જવાબદાર પસંદગી કરવા માટે સશક્ત કરવાનો છે. આ પગલું જાહેર આરોગ્ય માટેના એક વ્યાપક અભિયાનનો ભાગ છે, જેમાં ખોરાકના લેબલિંગ, શાળાના બાળકોમાં પોષણ જાગૃતિ અને શારીરિક પ્રવૃત્તિને પ્રોત્સાહન આપવાનો પણ સમાવેશ થાય છે.
અમલીકરણ અને વ્યાપ
પ્રાથમિક તબક્કે, સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે AIIMS સહિતની અનેક કેન્દ્રીય સંસ્થાઓને તેમના પરિસરમાં આવેલા કેન્ટીન અને ફૂડ સ્ટોલ પર આવા બોર્ડ લગાવવાનો આદેશ આપ્યો છે. આ એક પ્રાયોગિક ધોરણે શરૂઆત છે, જેનો વ્યાપ ટૂંક સમયમાં જ સમગ્ર દેશમાં કરવામાં આવશે. આગામી સમયમાં, દેશભરના કેફે, રેસ્ટોરાં, હોટલ, સ્ટ્રીટ ફૂડ વિક્રેતાઓ, મિઠાઈની દુકાનો અને અન્ય સાર્વજનિક સ્થળોએ જ્યાં આવા નાસ્તાનું વેચાણ થાય છે, ત્યાં આ ચેતવણી બોર્ડ લગાવવા ફરજિયાત બનાવવામાં આવશે.
આ યાદીમાં ફક્ત સમોસા, જલેબી જ નહીં, પરંતુ ભારતીય આહારમાં લોકપ્રિય એવા લાડુ, વડાપાવ, પકોડા, ભજિયા, ચવાણું, ગાંઠિયા અને અન્ય તળેલા તથા ગળ્યા નાસ્તાનો પણ સમાવેશ થાય છે. આનો અર્થ એ થયો કે લગભગ દરેક ભારતીય પરિવારના રોજિંદા આહારનો ભાગ બની ચૂકેલા આ નાસ્તા હવે નવી ઓળખ સાથે પીરસાશે.
આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રથાઓ અને ભાવિ અસર
વિશ્વના ઘણા વિકસિત દેશોમાં, ખાસ કરીને પશ્ચિમી દેશોમાં, જંક ફૂડ અને પ્રોસેસ્ડ ખોરાક પર આવી ચેતવણીઓ, પોષક લેબલિંગ અને “ફ્રન્ટ-ઓફ-પેક” લેબલિંગની પ્રથા સામાન્ય બની ગઈ છે. મેક્સિકો, ચીલી જેવા દેશોએ તો હાઈ-સુગર અને હાઈ-ફેટ ઉત્પાદનો પર વિશેષ ટેક્સ પણ લગાવ્યા છે, જેથી તેનો વપરાશ ઘટે. ભારતનો આ નિર્ણય પણ વૈશ્વિક સ્તરે મેદસ્વીતા સામે લડવાના પ્રયાસો સાથે સુસંગત છે.
આ નિર્ણયની દૂરગામી અસરો જોવા મળી શકે છે. એક તરફ, ગ્રાહકો વધુ સજાગ બનશે અને તેમના આહારની પસંદગીઓ પર પુનર્વિચાર કરશે. બીજી તરફ, ફૂડ ઉદ્યોગ પર પણ આનો પ્રભાવ પડશે. તેઓ કદાચ ઓછી ચરબી અને ખાંડવાળા વિકલ્પો પ્રદાન કરવા અથવા તેમના ઉત્પાદનોની રેસીપીમાં સુધારો કરવા માટે પ્રોત્સાહિત થશે. જોકે, આ નિયમના અમલીકરણમાં પડકારો પણ ઊભા થઈ શકે છે, ખાસ કરીને નાના વિક્રેતાઓ અને અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં. સરકારને આ નિયમના યોગ્ય પાલન માટે એક મજબૂત મોનિટરિંગ મિકેનિઝમ ગોઠવવું પડશે.
અંતે, આ પગલું માત્ર એક ચેતવણી કરતાં વધુ છે; તે જાહેર આરોગ્ય પ્રત્યે સરકારની ગંભીરતા અને નાગરિકોના સ્વાસ્થ્ય સુધારવા માટેની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે. હવે જોવું રહ્યું કે આ “મીઠી” અને “તળેલી” ચેતવણી ભારતના આરોગ્ય લેન્ડસ્કેપમાં કેટલો સકારાત્મક બદલાવ લાવે છે.
